ТАВГИЙН ИДЭЭ ЗАСАХ

М. ШИДХҮҮ
Бид ул боовоороо таваг засдаг. Яагаад “ул боов” гэж нэрлэсэн юм бэ? Хүн хоёр
Хөлийнхөө улаар дэлхийн татах хүчтэйгээ холбогдож, мэдээлэл солилцож, хүч авч
байдаг. Хүн хөлөөрөө аливаа нэгэн үйл хэрэг буюу орон зайг ялж, ямар нэгэн
орон зайгаас, өөр орон зай руу шилжиж байдаг. Тэгэхээр “явах” гэсэн билэгдэл
буюу “урагшлах” гэсэн билэгдлийг агуулж “ул боов” гэж нэрлэдэг байна.
Өнөөгийн монголчуудын тавгын идээний билэгдэл
Бид өнөөдөр битүүний өдөр засаж байгаа тавгын идээнийхээ учир утга, билэгдлийг
мэдэхгүйгээр зөхөн хэлбэрийг харж, идээ будаагаа засдаг. Таны нүдэнд
харагдахад л гоё сайхан, сонин содон байвал болох нь тэр. Ул боовныхоо суурийг
гурваар, дөрвөөр тойруулан, дотор талд янз бүийн будаа, боов боорцог чихэн
орой дээр нь еэвэн залдаг.
Еэвэн гэдэг чинь манжийн дарангуйллын үеэс хойш орж ирсэн загвар. Еэвэн цэвэр
хятадаас гаралтай. Дотроо бурамтай байдаг нь данжаад нарын авьяас. Урд
хөршийн маань 10000 жилийн түүхтэй соёл гэж үздэг. Ийм соёл учраас агуу том
баяр. Гэтэл бид еэвэн сарын билэгдлийг сар шинийн баяраараа хүндэтгэлийн идээ
будааныхаа оройд нь залчихдаг. (Үүнийг “Монгол хятадын найрамдал” гэж
хошигномоор байна. Хятад гэхээр хятад биш, монгол гэхээр монгол биш болоод
байгаа юм. “Еэвэн сар” урд хөршийн албан ёсны баяр. “Цагаалаг, ул боовны баяр”
гэдэг чинь зөвхөн монголын баяр.
Тэргэл сартай шөнө хятадууд “Еэвэн сарын баяраа” тэмдэглэн өнгөрүүлдэг. Энэ нь
тухайн газар зүйн бас нэгэн тусгал, онцлог, онцгой өдөр. Еэвэн сарын билэгдэл нь
еэвэн. Гэтэл бид еэвэн сард хийгддэг билэгдлийг монголд авчраад, ул боовон
дээрээ тавьчихсан сууж байна. Аливаа зүйл зориулалтаараа л байх учиртай. Юун
еэвэн тавих вэ? Тэгвэл та урд хөршийн еэвэн сард нь еэвэн тавь л даа. Хятад,
монгол хоёр ингэтлээ бас цус нэгдчихээгүй л байгаа байх. Нөхөр нь хятад байгаад,
эхнэр нь монгол байвал хамаагүй. Ул боовон дээрээ еэвэнгээ тавь л даа.
Ул боовныхоо оройд залж, эзэн тавьсан еэвэнгээр харж, шинжих юм бол төв
монгол айл алга байна. Айл болгонд л нэг хятад байна. Тэгэхдээ бүр нөхөр нь
хятад, гэргий нь монгол хүн байж таараад байгаа юм. Энэ бол хятад монголын
мөнхийн найрамдалын билэгдэл. Хятадууд үхсэн заяандаа ч сар шинийн билэгдэл
ул боовыг чинь аваачиж тавихгүй. Гонжийнжоо. Харин та бид далдага, далдага
гээд л очиж, очиж еэвэнгийн нь авчирч, бүр оройдоо залж явахдаа ч яахав дээ.
Еэвэн залаад зогсохг_й бүр еэвэнгийн үйлдвэр нь гүйгээд ороод ирсэн байгаа юм.
Тэгэхээр энэ чинь хятадын хараат болохгүй яадаг юм бэ?

Шинэ ондоо орой дээрээ хятадын ёс тавьчихаад л “монгол ёс заншил” гээд гунхаж
явах ч гэж дээ? (үгүй, үгүй. Тийм юм байдагг_й юм. Болиод хоцор хөө.
Монгол юм бол та монголоороо л бай. Монгол ёс заншилаа дээдэл!
Монгол ёсон дээрээ хятад ёсыг дээдэлсэн та бас их “мундаг” байна шүү. Одоо
тэгээд бүгдээрээ еэвэн сард нэгдэцгээе! Оройдоо залъя! Тэгээд эрхшээлд нь оръё!
Гудамжаар алхаж яваа хүмүүсийг харахад бүгд хятад хувцасаар гоёно. Эрэгтэй,
эмэгтэй нь мэдэгдэхгүй эрээн мяраан өмд цамц. Хаа саагүй хятад хоолны газар
ханхалдаж чихэлдсэн монголчууд. Аргагүй, аргагүй хөөрхий. Айл болгонд хятад
эзэн байгаа хойно.
Тэгэхээр ийм баярыг монголчууд хольж, сольж байгаа нь харамсалтай.
За тэгээд ул боовон дотроо тухайн хүн маань талх, чихэр, төрөл бүрийн будаа, янз
бүрийн юм байршуулдаг. Таны сав биеэн дотор хичнээн идэж, уух юм есөн
шидээрээ ордог ч гэсэн, сэтгэлийн цагаан билэгдэлийг эрээвэр хураавар зүйлээр
орлуулж, билэгдэх зөв юм болов уу?
Та магнайдаа гурил, бурам хоёр биш, харин тос, өөх, нүнжиг залж явбал тэр таны
буй юм, хишиг чинь бус уу?

Өвөг дээдэсийн маань засдаг байсан тавгын идээний билэгдэл
Монголчууд хүндэтгэлийн тавгаа ул боовоор засдаг. Тухайн өрхийн тэргүүлэгч хүн,
хэдэн нас зооглож байгаа, хэдэн үр ач, хэдэн зээ, хэдэн гуч дөч үзсэн зэргээс нь
хамаараад “Тэдэн улыг өнгөрүүлжээ”, “Тэдэн улыг элээжээ” гэж элээсэн улаа
нөхөхийн билэгдэл болгож, ул боовоороо таваг засдаг байна. Энэ нь элээсэн улаа
нөхөж, засаж, дахин ул буюу нас дуудаж байгаа хэрэг. Өнөө цагт “оймс элээнэ” гэж
ярьдаг. Эрт үедээ “ул элээнэ” гэж ярьдаг байжээ.
Хүн танд ил ертөнцөөс бэлэглэсэн махан бие, ясан бие, цусан бие, дотоод гал хий
бие буюу сүнсэн бие, гадаад гал хий бие буюу гэрлэн бие байдаг. Таны ил
ерт_нцийн таван бие дээр далд ертөнцөөс мөн чанар буюу оюун ухаан чинь ирж
та хоёр ертөнцийн хосолмол бүтээгдэхүүн болдог. Тэгвэл ил ертөнцөөс танд
олгосон таван биеийг билэгдэж, ул боовоор таваг засахдаа суурийг нь таван
боовоор тойруулан тавьдаг байна. Тавгын идээний дээш явах үений тоо гэрийн
эзний наснаас хамаардаг байна. Дээшлэх нь нас, доод тойрог нь бие байдаг
байна.
Одоо айлууд доод сууриа, гурваар, дөрвөөр тойруулан тавьдаг. Энэ бол буруу. Та
гурван биетэй юм уу? Өөрийн биеийн аль хэсгийг та гээчихсэн юм бэ?

Залуу хүмүүс таваар гурван үе явах ёстой. “Таваар гурав явна” гэдэг нь үр хүүхдээ
үзээгүй, гурван үеэ үзээгүй ийм таван засдаг. (үр хүүхэд төрүүлсэн хүн чинь нэг үеэ,
түүнийхээ хүүхдийг үзэхээр хоёр үеэ, түүнийхээ хүүхдийг үзэхээр гуран үеэ
үзчихэж байгаа. Гурван үеэ үзээгүй хүн гурван үеэ үзэхийн билэгдэл болгон таваар
гурван үе таваг засдаг учиртай.
Жаран наснаас, наян нас хүртэл насалсан хүн таваар таван үе, наян наснаас, зуун
нас хүртэл таваар долоон үе, зуун наснаас дээш таваар есөн үе зассан тавгын
идээ тавьдаг байна.
Хэрвээ гэрийн эзэн одооч болоод удаагүй, өөрөөр хэлбэл гурван жил болоогүй
тохиолдолд одоочдоо зориулан таваар есөн үе таваг засдаг. Нэгэнт яваад өгсөн
юм чинь гээд хэдхэн боов тавьчихаад сууцгааж болохгүй. Одоочид зассан тэр
идээ тусдаа тавигдана. Эцгийн явсаны дараа гурван жил бүсгүй хүн ул тавихыг
хорьдог, цээрлэдэг. Мөн өвчүү тавьдаг. Өвчүү бол хойчийн буй юманд
зориулагддаг. Тухайн хүний хүндэтгэлээс хамаардаг. Боломжтой бол хонины
өвчүү, боломж бололцоогүй бол хонины өвчүү тавьдаг. Одоочид зориулагдсан
тавагаа ширээнийхээ хйоморьт засаад зочдоо зална. Гэхдээ энэ одоочид тавьсан
хүндэтгэл идээ учраас, хүн хүрэхийг цээрлэдэг. Харин хүмүүс
маань очоод одоочид буй юм нэмэхийг хүсвэл цагаан идээ нэмдэг. Одоочид
зориулсан идээгээ хураагаад хүртдэггүй, амсдаггүй. Түүнийг галын тахилганд
өргөдөг.
Зассан тавган дотроо дан цагаан идээ байрлуулдаг. Дотор нь гурил будаа хийхийг
цээрлэдэг. Яагаад дан цагаан идээ байрлууж байгаа юм бэ? Тухайн цагийн ёс
заншил, ахуйн соёл нь өөрөө мал аж ахуйгаасаа хүн ард нь шууд хамааралтай
байжээ. Малын ашиг шимээр хоёр идэхгүй, хоосон хонохгүй амьдарцгаадаг байв.
Малаараа хүнийг баяныг тооцно. “Өө тэдхэн малтай, тэр ядуу”, “Тэдэн сүрэг
адуутай, тэр баян” гэдэг бав. Одоотой адил машинаар, байраар хэмжихгүй.
Тэгэхээр тэр хэмжээсээрээ харуулах гэж “Ирэх жилдээ мал төл маань ийм хишгийг
дахин авчраарай” гэж сайн сайхныг дуудаж цагаан идээгээ байрлуулдаг байжээ.
Нэг талын билэгдэл нь энэ.
Нөгөө талын билэгдэл нь: Тойруулж өрсөн ул боов маань сав болно. Та таван
биетэй. Таны энэ сав биеэн дотор далд ертөнцөөс ирсэн мөн чанар чинь оршиж
байгаа. Таны мөн чанарыг цагаан зүйлээр орлуулан билэгдэж, хүндэтгэдэг.
Ингээд орой дээр нь өрөм дэвсэж өгнө. (_Үүгээрээ өөрийнхөө магнайг билэгддэг.
“Миний магнайд дандаа тос өөх, нүнжиг дагасан. Би ухаантай, оюунлаг магнайтай”
гээд өрөм дэвсдэг.

Магнайгаа өрмөөр хаачихаад, дээрээс нь шар тосоор чимэглэдэг. Яг л та үсээ
янзалж, шүрэн даруулга зүүдэгтэй адил.
Энэ өдөр газрын суу уг нээгдэж, огторгуйн хүч, газрын татах хүчээс таны энергэн
ба бодит биенд чинь ямарваа нэгэн цогц эсийн солилцоо орж эхэлдэг. Энэ
солилцоог мөн л тэр билэгдэлдээ шингээн авдаг.

Ууц тавих
Ууцыг эртний хаадын идээ ундаа гэдэг. Эрт цагтаа “хаадын идээ” гэдэг байсан
байна. Эртний ёсоөор үзвэл, монгол улсыг тэргүүлж байгаа нэг хүн л тавих ёстой.
“Хааны хишиг хүртээнэ” гэж байдаг. Хэрчмээс нь үчүүхэн юм л оногддог. Зорьж
очсон нь хүртдэг. Зориогүй нэг нь шүтдэг. Жишээ татаж ярихад, хаан дээр улс
орны өнцөг булан бүрээс ирээд байх чадалтай хүн ч байна, чадалгүй нэгэн ч
байна. Ирсэнд нь х_ртээгээд, ирээгүйг нь төлөөлөөд “Миний монголыг харж
дээдэлж яваарай” гээд өргөчихдөг байжээ.
Нэг талын сайшааж, билэгшээмээр зүйл нь өнөө цагт монгол олон хаадтай байна.
Гэрийн эзэн бүр л хаад байна. Энэ бол бас нэгэн утга уялдааны том бэлгэдэл.
Өөрөөр хэлбэл монгол орон эзэнтэй, эзэн байтугай өчнөөн, үй олон хаадтай
байна. Энэ тохиолдолд тэр идээ ууцнаасаа сайн санасан болгондоо л хүртээх
хэрэгтэй. “Төрд хүн байдагг_й, төрд төр л байдаг” гэдэг. Тийм учраас төрийн дээр
байгаа хүнийг “хүн “гэж үздэггүй. Төр л гэж _здэг. Уг нь одоо “Элбэгдорж” гэж явах
ёсгүй. “Төр” гэж явах ёстой. “Хүн” гэдэг харьяаллаасаа хагацдаг. “Би золиос болъё.
Энэ гурван сая хүнийг муу явуулсны төлөө үхвэл үхье, хатвал хатъя. Би сайн
явуулахын төлөө зүтгэе” гэдэг. Энэ бол эзэн чанар.
Гэрийн эзэнд бусдынхаа өмнөөс “сайн үйл бүтээхийн түлөө” зүтгэдэг гэдэг
утгаараа идээ, шүүс тавьдаг. Энэ бол ноён байхын шинж биш. Энэ хэцүү ёс. “Эзэн
хүн” гэдэг тийм л байдаг. Бусдыгаа муу явбал тэр л хүн бурууддаг. Бусад нь сайн
явбал тэр хүн сайшаагддаг. Тийм учраас тухайн үеийн эзний ёсыг ярих юм бол,
эзэн хүн өөртөө сайн санаж биш, бусдын төлөө л идээ шүүс тавьдаг байсан.
Тэгээд өөрөө хүртдэггүй, улс эх орон нь хүртдэг. Нарийн ярьвал, “дарга байна”
гэдэг бол “боолын боол, босгоны шороо” гэсэн үг

Тавгын идээнд хүрэх ёс
Ул боовон тавгаа гэрийн эзэндээ засдаг. Ирсэн зочид шууд гол идээндээ хүрэх ёс
байдаггүй. Энэ хориотой. Гол идээнээс гадна цагаан идээний жижиг таваг засдаг.
Хамгийн түрүүнд тэр жижиг цагаан идээндээ х_ргэдэг. Энэ нь тухайн хүн ямар ч
санаа өвөртөлж орж ирж болно. Түүнийг нь цагаанаар тайлж байгаа юм.
Хаанаас нь хүртье авъя цагаан идээ байх ёстой. Цай барихаас өмнө цагаан идээгээ барьдаг.
“Цай” гэдэг бол бор дээр цагаан нэмэгдэж хийгддэг учраас “ариун цагаан зүйл” гэж үздэггүй.
Тэр бол идээ ундаа. Тэгэхээр ариун цагааныг билэгдэн цагаан идээг цайнаас
түрүүн барьдаг.
Тухайн зочин танайд цагаан санасан ч бай, хар санасан ч бай орж ирээд цагаан
идээнээс хүртэхэд сэтгэл тайлагддаг. Ингээд залгаад цай барина. Үүний дараа гол
тавганд үөрхийн тэргүүн хүрсэний дараа хүрдэг. Ямар ч зочин сэлгэж, хэдэн зочин
ирэх нь хамаагүй, ирсэн зочноос түрүүн өрхийн тэргүүн өөрөө эхэлж гол идээндээ
х_рээд, “за гол идээндээ х_рээрэй” гээд зочдоо дайлдаг. Хүн өөрийнхөө биеэнд
хамгийн түрүүнд өөрөө хүрдэг. Таны зассан таваг таныг билэгдэж байгаа шүүдээ.
Энэ утгаараа та өөрийн биед байгаа ухаан санаа, авьяас билиг, чадвар бүх зүйлээ
бусадтай хуваалцаж байгаа гэдэг бусдыг хүргэхээс өмнө заавал өөрөө хүрч, дараа
нь бусаддаа хүртээдэг. Тэгээд л араас нь бууз баншаа болон бусад идээ
будаагаараа дайлна даа.
Хүний хүн болоогүй, өрх толгойлсон бүсгүй хүн идээ, шүүс тавихыг цээрлэнэ.
Мөн тийм бүсгүй айлд айлчилахад шүүсэнд хүрэхийг хориглоно.
Гэрийн эзэн хүрээд, өөрийнхөө гараар түгээнэ. Эр хүн бол шүүсэнд өөрөө хүрнэ.
Шинийн гурвандаа тавгаа хураадаг. Тавьсан идээгээ зөвхөн цусан төрлийн
хүмүүсдээ хүртээдэг. Хавь ойрын хүмүүс, хамаатан садан, хөрш айл саахалтдаа
тараагаад байдаггүй. Яагаад гэхээр “Удам судар нь урт удаан үргэлжилнэ” гэсэн
утгаар зөвхөн цусан төрлийнхөндөө хүртээдэг.